Jedzenie przez ludzi mięsa dzikich i egzotycznych zwierząt w Azji i Afryce jest niczym zabawa z tykającą bombą. 'Czeka nas kolejna pandemia' - nie mają wątpliwości naukowcy z Columbia University.

Był chłodny, zimowy poranek. Do pracy na fermie drobiu w południowej Rosji nie stawiło się siedmiu pracowników. Zachorowali, mieli dolegliwości typowe dla grypy. Objawy były łagodne, jak poinformowała Anna Popowa, szefowa Rospotrebnadzoru, agencji odpowiedzialnej m.in. za kontrolę sanitarną w Rosji, ale z niewiadomych powodów wszystkich pracowników poddano dokładnym badaniom. Z pobranego wymazu wyizolowano materiał genetyczny wirusa i okazało się, że jest to nowy szczep ptasiej grypy H5N8. Odkrycie, o którym rosyjskie służby poinformowały w połowie lutego, jest o tyle niepokojące, że ogniska wirusa H5N8 wykryto już na fermach drobiu w Japonii, Chinach i Korei Południowej, a także w Wielkiej Brytanii. Ale tam chorowały tylko ptaki.

Dotychczas ludzie zarażali się podtypami ptasiej i świńskiej grypy, takimi jak H5N1 i H7N9. A podtyp H5N8 uważano za niegroźny dla ludzi. Teraz okazuje się, że wirus ten pokonał barierę międzygatunkową, ale na razie przenosi się tylko z ptaków na ludzi, a nie między ludźmi. Naukowcy ostrzegają, że H5N8 może jednak pokonać także tę barierę. Wirusy grypy mutują bowiem bardzo szybko i już wiele razy wywołały pandemię.

Drugim wirusem, przed którym ostrzegają naukowcy, jest Nipah. Zdaniem ekspertów WHO ma on „potencjał pandemiczny”. Oznacza to, że może wywołać następną pandemię, a co więcej pandemia ta byłaby dużo groźniejsza niż obecna. Wirus Nipah powoduje ostrą niewydolność układu oddechowego i zapalenie mózgu, a choroba nim wywołana jest 40-75 razy bardziej śmiertelna niż COVID-19. (Śmiertelność z powodu COVID-19 wynosi ok. 1 proc.).

Nipah pokonał już barierę gatunkową – z nietoperzy przeskoczył na ludzi i może być przenoszony poprzez skażoną żywność lub bezpośrednio między ludźmi. Po raz pierwszy zarazili się nim w 1999 r. hodowcy świń w Malezji. Zachorowało około 300 osób, a zmarło sto. Potem wirus zaczął wędrować po Azji. Pojawił się w Indiach, Bangladeszu, Kambodży, Indonezji, Tajlandii i na Filipinach. Dotarł też do Ghany i Madagaskaru. Od 2001 r. prawie każdego roku stwierdzane są ogniska tego wirusa. Naukowców intryguje, dlaczego to właśnie Nipah zainfekował ludzi, a nie 50 innych wirusów, które odkryto u tamtejszych nietoperzy. Co jest w nim wyjątkowego, że stał się ludzkim patogenem?
Takich wirusów, które mają potencjał pandemiczny, naukowcy naliczyli już co najmniej kilkanaście. Ich zdaniem jest tylko kwestią czasu, który z nich zmieni się do tego stopnia, że zacznie bez trudu przenosić się z człowieka na człowieka i tym samym opanuje cały świat.

Zderzenie ludzi z naturą

Pandemie nie są niczym nowym i co pewien czas dziesiątkowały ludzkość. Z około 400 pojawiających się chorób zakaźnych, które zostały zidentyfikowane od 1940 r., ponad 60 proc. pochodzi od zwierząt. Dżumę dymieniczą roznosiły szczury żyjące w miastach lub wszy odzieżowe, jak wynika z najnowszych badań prowadzonych na Université d'Aix-Marseille. Wirus HIV wywołujący AIDS pochodzi od małp, eboli przeskoczył na ludzi z nietoperzy, a grypy hiszpanki z 1918 r. ma swoje początki u ptaków.

Ostatnio jednak niebezpiecznie rośnie tempo pojawiania się nowych chorób zakaźnych, przede wszystkim przenoszonych ze zwierząt na ludzi. Powodów jest kilka. Niszczymy siedliska fauny i flory na potrzeby pól uprawnych i miast, polujemy na dzikie zwierzęta i handlujemy nimi, odpoczywamy w lasach i wędrujemy przez niegdyś niedostępne jaskinie, a im częściej to robimy, tym większe jest prawdopodobieństwo rozprzestrzeniania się zarazków i większe ryzyko, że któryś z nich pokona barierę gatunkową. „Jeżeli spojrzeć na świat z punktu widzenia głodnego wirusa albo bakterii, to miliardy naszych ciał stanowią dla nich wspaniałe żerowisko, zwłaszcza w miejscach w niedawnej przeszłości zamieszkiwanych przez o połowę mniej ludzi. W ciągu mniej więcej 25 lat jako gatunek podwoiliśmy swoją liczebność. Stanowimy zatem doskonały cel dla każdego organizmu, który może się przystosować do inwazji na nas” – pisał historyk William H. McNeill, autor m.in. książki „Plagues and peoples” (Plagi i ludzie).

Zagrozić nam mogą nie tylko wirusy i bakterie, ale także grzyby, priony, robaki i protisty (które dawniej mylnie nazywano pierwotniakami), ale naukowcy są zgodni, że najwięcej problemów przysparzają nam wirusy, których na świecie jest 1,67 mln, z czego aż połowa może przeskoczyć na ludzi i nas zarazić. Szacunki te naukowcy oparli na modelach matematycznych, ale zagrożenie jest oczywiste. Dotychczas opisano zaledwie 263 wirusy, które mogą infekować ludzi. Oznacza to, że prawie nic nie wiemy o 99,96 proc. potencjalnych zagrożeń pandemicznych.

Najgroźniejsze są wirusy, które przeskoczyły ze zwierząt na człowieka, bo to one wywołały najbardziej niszczycielskie pandemie na świecie. One też zdają się mieć największy potencjał pandemiczny. Rozwijają się szybko, są odporne na antybiotyki, potrafią być nieuchwytne, mają bardzo prostą budowę, a wywoływane przez nie choroby często charakteryzują się niezwykle wysokimi wskaźnikami śmiertelności.

Gorączki krwotoczne

Eksperci WHO wytypowali niedawno wirusy o największym potencjale pandemicznym. Na pierwszym miejscu umieścili Nipah, bo na wywołaną przez niego chorobę nie ma szczepień. Wirus jest bardzo śmiertelny, a w Azji wywołał już kilka epidemii.
Na dalszych miejscach znalazły się wirusy powodujące gorączki krwotoczne. Jednym z nich jest Marburg, który należy do tej samej rodziny wirusów co ebola, wywołuje podobne objawy i rozprzestrzenia się w podobny sposób – poprzez kontakt z krwią, płynami ustrojowymi lub tkankami zakażonych osób. Marburg jest niezwykle śmiercionośny, zabija aż 88 proc. zakażonych ludzi. W czasie epidemii w 2005 r. w Angoli doprowadził do śmierci 90 proc. zakażonych. Przeciwko Marburgowi nie ma żadnej ochrony, w odróżnieniu od eboli, przeciwko której jest już szczepionka.
Mniej śmiertelny niż Marburg jest wirus Lassa, który także wywołuje gorączkę krwotoczną. Zabija 1-15 proc. zakażonych. Eksperci przypuszczają, że rocznie dochodzi od 100 tys. do 300 tys. zakażeń gorączką Lassa, a ok. 5 tys. osób umiera. Epidemie wywołane Lassą pojawiają się regularnie w kilku krajach Afryki Zachodniej i trwają dłużej niż epidemie ebola i Marburg, które wybuchają sporadyczne i szybko znikają.

Koronawirusy górą

Simon Anthony, epidemiolog z Columbia University, szukając odpowiedzi na pytanie, które wirusy najprawdopodobniej przeskoczą ze zwierząt na ludzi, już przed laty skupił się na koronawirusach. Wtedy nikt nie uważał tych zarazków za duży problem. Nastawienie uczonych zmieniło się dopiero w 2003 r., gdy w południowych Chinach pojawił się SARS, zwany dziś SARS-CoV-1 (zespół ostrej niewydolności oddechowej). Wirus zaraził prawie 8,1 tys. ludzi w 26 krajach i uśmiercił 774 osoby.
Wtedy też naukowcy ostrzegali, że koronawirusy szybko mutują i w każdej chwili może pojawić się wariant, który przeskoczy ze zwierzęcia na człowieka i będzie przenosił się wśród ludzi. Łatwość powstawania nowych wariantów koronawirusa wynika stąd, że ssaki są nosicielami wielu szczepów. A gdy różne wirusy spotkają się w jednym organizmie, mogą wymienić się fragmentami genomu i dać początek nowemu wariantowi, nierzadko bardziej groźnemu niż poprzednicy. Z badań naukowców z Uniwersytetu w Liverpoolu wynika, że gatunków ssaków, w których może dojść do mieszania się koronawirusów, jest ponad 40 razy więcej, niż wcześniej przypuszczano.

W lutym 2019 r. Linfa Wang z Duke-NUS Medical School w Singapurze opublikowała w czasopiśmie „Current Opinion in Virology” listę wirusów, które najprawdopodobniej przeskoczą z nietoperzy na ludzi, bezpośrednio lub przez pośredniego żywiciela, i wywołają pandemię. Na szczycie listy umieściła koronawirusy, ponieważ zarazki te rozprzestrzeniają się łatwo, głównie drogą kropelkową. Ponadto często ulegają mutacjom, które mogą przekształcić łagodny szczep w złośliwy patogen. Przystosowują się do wielu żywicieli, w tym świń, gryzoni, krów, wielbłądów – z których każdy może stać się pośrednikiem między nietoperzami a nami.

SARS-CoV-2 wciąż krąży w przyrodzie i powstają nowe jego warianty. Choć niektóre z nich, np. wariant brytyjski, przenoszą się wśród ludzi dużo łatwiej niż wcześniejsze wersje, to chronią przed nimi dostępne dziś szczepionki. Jest więc nadzieja, że nad koronawirusem uda się nam zapanować, ale zagrożenie może przyjść z zupełnie innej strony. Przeciwko SARS-CoV-2, jak i przeciwko wszystkim innym wirusom, nie działają antybiotyki. Leki te są przydatne jedyne u tych chorych na COVID-19, u których dochodzi do infekcji bakteryjnych powodujących zapalenie płuc. Szacuje się, że takich ciężko chorych pacjentów jest 10 proc.

Okazuje się jednak, że w wielu krajach antybiotyki są stosowane u ok. 70 proc. pacjentów z COVID-19, a tam, gdzie wprowadzono lockdown i konsultacje online, wzrosła także liczba recept wypisywanych na antybiotyki z różnych powodów. Lekarze pierwszego kontaktu nie badają bowiem pacjentów i często nie są do końca pewni swojej diagnozy, dlatego przepisują antybiotyk na wszelki wypadek, jako środek zapobiegawczy.
Nadużywanie antybiotyków już doprowadziło do tego, że pojawiły się szczepy, których nie jesteśmy w stanie zniszczyć żadnymi lekami. Bakterie oporne na antybiotyki mogą więc stać się przyczyną pandemii. Ale byłaby to inna pandemia niż ta, z którą dziś się zmagamy. Fala przetoczyłaby się wolniej, bo bakterie mają zwykle większe genomy niż wirusy i ewoluują wolniej, ale w miarę upływu czasu nabrałaby rozpędu. Przewlekłe infekcje prowadziłyby do śmierci chorych.

Polio i ospa

Nowe, groźne dla nas wirusy pojawiają się tam, gdzie zachodzi częsta interakcja między ludźmi i zwierzętami. Niedawne epidemie sugerują zatem, że następna zacznie się w Azji lub Afryce. Ale tak wcale nie musi być, bo na przykład wirus Schmallenberg, który powoduje samoistne poronienie u zakażonych zwierząt, głównie hodowlanych, pojawił się niedawno w Europie. A wirusy wenezuelskiego końskiego zapalenia mózgu i Mayaro już kilka razy powodowały epidemie w Ameryce Południowej i Środkowej. Nie można więc wykluczyć, że za którymś razem przeskoczą na człowieka i zaczną się rozprzestrzeniać między ludźmi.

Nie mamy też co liczyć na to, że wyeliminujemy z przyrody zagrażające nam wirusy. Udało się nam to co prawda z wirusem ospy prawdziwej, ale stało się tak tylko dlatego, że wirus ten zaraża jedynie ludzi – nie przebywa ani nie namnaża się poza organizmem człowieka. Nie miał się więc gdzie ukryć.

Podobnie jest z wirusem polio, który nękał ludzi przez tysiąclecia, powodując m.in. niedowład nóg. Wywołana nim choroba, zwana niekiedy chorobą Heinego-Medina lub porażeniem dziecięcym, w pierwszej połowie XX wieku przybrała postać groźnej epidemii, szerząc się zwłaszcza w Europie i Ameryce Północnej. W 1988 r. wprowadzony został światowy program zwalczania polio, który prawdopodobnie zakończy się sukcesem. Przeciwko wirusowi opracowano bowiem skuteczne szczepionki, które są niedrogie i dają trwałą odporność. Dzięki nim już udało się ograniczyć liczbę zachorowań o 99 proc. Ponadto wirus polio może rozwijać się tylko w organizmie człowieka. Nie jest on zatem zoonozą, czyli nie został przeniesiony ze zwierząt na ludzi. „A tylko patogeny zoonotyczne potrafią się ukrywać. I to właśnie sprawia, że są one tak interesujące, tak skomplikowane i przysparzają nam tak wielu kłopotów” – pisze David Quammen w książce „Zaraza. Najskuteczniejsi zabójcy naszych czasów”, która pod koniec marca ukaże się w Polsce.

źródło: gazeta.pl, BBC, CNN